Brzoza od wieków dostarczała człowiekowi drewna, wielu surowców leczniczych, kosmetycznych i żywnościowych. Nasi przodkowie wierzyli w jej magiczną moc, dlatego odgrywała ważną rolę w obrzędach ludowych. Gaje brzozowe uznawano za miejsca święte, więc zanoszono tam potrzebujących uzdrowienia. Kobiety przytulały się do jej pnia prosząc o dar macierzyństwa albo o lekki poród. A liście brzozy wykorzystywały, by łagodzić swoje kobiece dolegliwości. Dzisiaj właściwości leczniczych brzozy wciąż nie da się przecenić
Brzoza to chyba najbardziej popularne drzewo naszych lasów, zarośli śródpolnych i parków. W Polsce występują cztery gatunki rodzime brzozy, a jeden z nich - brzoza Ojcowska, to prawdziwy unikat, ponieważ naturalnie występuje tylko w Polsce w Parku Ojcowskim.
W piosenkach i poezji często kojarzy się ze smutkiem i zadumą, ale tak naprawdę jest drzewem pozytywnym, pełnym energii i optymizmu. Przyjemność sprawia samo patrzenie na nią. Jej biała, centkowana kora jest piękna zarówno zimą jak i latem.
Brzoza szybko kolonizuje opuszczone tereny ,a nawet budynki. Dzieje się tak dzięki temu, że ma bardzo lekkie nasiona, które wiatr unosi na duże odległości, a brzoza wydaje je w olbrzymich ilościach. W 1 kg nasion znajduje się ok 1 mln nasionek. Jest drzewem bardzo odpornym na warunki klimatyczne i glebowe. Rośnie na glebach ubogich, suchych, piaszczystych, ale dobrze sobie radzi również na terenach bardzo podmokłych i zalewanych, jej odporność na surowe warunki klimatyczne jest wręcz zaskakująca i godna podziwu.
Wiosną, kiedy brzoza kwitnie, biliony pyłków unoszą się w powietrzu i przenoszą na dziesiątki kilometrów, zabarwiając na jasno zielony kolor budynki, zbiorniki wodne, samochody... Często zjawisko to wywoływało zdziwienie lub niepokój. Obliczono, że w jednej bazi leszczynowej znajduje się ok. 4 mln pyłku brzozy.
Kora
W przeszłości miała bardzo duże znaczenie jako źródło dziegciu brzozowego – substancji nieodzownej praktycznie w każdym domostwie, szczególnie na wsiach. Dziegieć używany był powszechnie do konserwowania skór, drewna, leczenia chorób skóry ludzi i zwierząt. Wykorzystywano go także do walki z pasożytami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Uzyskuje się go przez tzw. suchą destylację kory. Jako surowiec najlepsza jest kora z młodych brzóz lub z górnej części pnia i gałęzi. Umieszcza się ją w komorze, którą następnie podgrzewa się tak, aby temperatura wewnątrz wynosiła 200 ͦC. Po 2-3 godzinach, przez otwór pozostawiony w dnie komory, zaczyna wydobywać się ciemna, półpłynna substancja o bardzo mocnym, charakterystycznym zapachu.
Kora jest też świetnym materiałem izolacyjnym, służyła więc dawniej do krycia dachów. Spodnia jej warstwa zbierana wiosną służyła za pokarm w czasach głodu.
Nadal jest cennym surowcem. Wciąż stanowi składnik mydeł, szamponów, służy do odstraszania owadów, leczenia kopyt i racic oraz stosowana jest przy niektórych problemach skórnych. Wewnętrzna strona wierzchniej warstwy przyłożona do podeszwy nóg, otwiera pory, powodując pocenie i oczyszczanie organizmu. Bardzo dobrze się pali, sprawdza się jako podpałka, a skręcona w postaci rulonu może służyć jako pochodnia. Z kory brzozy do dzisiaj produkuje się różnego rodzaju naczynia i ozdoby.
Dawniej Polska była ważnym, drugim po Rosji eksporterem tego cennego surowca.
Liść
Jest bardzo cennym i ważnym surowcem zielarskim pozyskiwanym z brzóz. W skali Polski zbiera się ok. 100 ton liści. Zbioru dokonuje się najczęściej podczas wycinki drzew. Najlepszą porą jest maj, liście zebrane w odpowiednim, krótkim czasie po ich rozwoju, są aromatyczne i delikatne.
Liście brzozy zawierają flawonoidy, garbniki, saponiny, kwasy organiczne, żywice, sole mineralne oraz olejki eteryczne. Używane wewnętrznie wpływają pozytywnie na układ moczowy, przyśpieszają przemianę materii, oczyszczają organizm, sięga się po nie także przy chorobach reumatycznych oraz skórnych takich jak trądzik czy stany zapalne. Dawniej znany był sposób leczenia chorób reumatycznych polegający na tym, że chora osoba wchodziła do beczki wypełnionej świeżymi, młodymi liśćmi brzozy. Beczkę podgrzewano a chory siedział w niej tak długo, jak był w stanie wytrzymać wysoką temperaturę liści.
Powszechnie znany przykład zastosowania zewnętrznego to szampon brzozowy, który wzmacnia włosy i likwiduje łupież. A także swoisty zabieg na ciało - chłostanie się miotełkami z gałęzi brzozy po plecach i nogach np. w saunie. Pobudza on przemianę materii, rozgrzewa, wywołuje poty oraz działa miejscowo przeciwzapalnie.
Oskoła i grzyby
Wiosną przez dwa tygodnie, tuż przed rozwojem liści można zbierać tzw. oskołę, czyli ciecz wyciekającą po uszkodzeniu kory na pniu brzozy lub ucięciu gałązki. Oskoła zawiera cukry proste oraz bogata jest w mikro i makroelementy. Zawiera potas, magnez, fosfor, wapń, żelazo, miedź, aminokwasy, witaminę C oraz z grupy B. Jest także źródłem przeciwutleniaczy, które zapobiegają między innymi chorobom serca. Można pić świeżą lub pasteryzować albo mrozić, aby korzystać z niej w późniejszym czasie. Oskoła jest środkiem o działaniu oczyszczającym, lekko moczopędnym, pozytywnie wpływa na przemianę materii oraz funkcję układu moczowego. Z zagęszczonego przez odparowanie tzw. soku brzozowego możemy wytworzyć napoje alkoholowe lub uzyskać syrop do słodzenia napojów.
Na brzozie możemy znaleźć dwa gatunki leczniczych grzybów. Są to: porek brzozowy i włóknouszek ukośny. Ten drugi jest bardziej popularny, często nazywany czagą lub guzem brzozy. Grzyby mają działanie wzmacniające, podnoszą odporność, działają przeciwzapalnie i lekko przeciwbólowo. Najczęściej stosowany jest w profilaktyce chorób nowotworowych, chorobie wrzodowej oraz przy dolegliwościach wątroby. Surowcem stosowanym w lecznictwie i kosmetyce są pączki liściowe brzozy. Mają one podobne zastosowanie, jak liście, ale działają silniej i są bardziej aromatyczne.
Pozytywna moc
Z brzozy wyrabia się meble, przedmioty użytku domowego, do niedawna dość powszechnie robiło się miotły. Liście i kora służą także do wyrobu barwników oraz garbowania skór. Sadza z palonego drewna brzozowego służyła do wyrobu atramentu i czarnego barwnika, a drewno brzozowe jest jednym z najcenniejszych drzew opałowych, służy także do wyrobu węgla drzewnego.
Brzoza pozytywnie wpływa na najbliższe otoczenie, wydziela substancje roślinne, które odkażają powietrze i jonizują je w sposób korzystny dla człowieka. Przebywanie w lesie brzozowym można przyrównać do pobytu w sanatorium. Uważa się, że brzoza energetyzuje i pozytywnie wpływa na samopoczucie człowieka, jeśli się do niej przytulimy i poprosimy, by podzieliła się swoją energią.
Trudno znaleźć drugie tak uniwersalne drzewo dostarczające aż tylu produktów, a jednocześnie występujące tak powszechnie.
Autor: Mirosław Angielczyk,
dr nauk ogrodniczych, znawca tematyki zielarskiej i ziołoleczniczej, właściciel Podlaskiego Ogrodu Botanicznego, agroturystyki Ziołowy Zakątek i firmy Dary Natury
